Χλωρίδα
Υπάρχουν τοπικά ενδημικά είδη φυτών (δεν εμφανίζονται σε άλλο μέρος της Κρήτης) καθώς και φυτά που συναντώνται μόνο στην Ασία και την Αφρική. Το δάσος του Σελάκανου με την τραχεία πεύκη, το οροπέδιο Καθαρού με το μοναδικό Arum Cretica, το κυπαρισσόδασος, η Σελένα με το δάσος του “Αζίλακου”, η χαράδρα του Χα, η Θρυπτή, το φοινικόδασος του Βάϊ, η Χρυσή, το Κουφονήσι, οι Διονυσάδες, η παραλιακή ζώνη του επάνου Μεραμπέλλου (Μίλατος, Φάρος Αφορεσμένου), είναι πράγματι μοναδικές περιοχές.Οι δεκάδες των φαραγγιών (σχεδόν 40), τα 6 οροπέδια (Λασιθίου, Καθαρού, Ομαλού Βιάννου, Λιμνάκαρου, Νισσίμου, Χανδρά) και τα περισσότερα από 1.300 σπήλαια υποδέχονται και δίνουν καταφύγιο στην πλούσια χλωρίδα και πανίδα του Νομού.
Το συμπέρασμα των βιολόγων ότι στις ξηρότερες περιοχές εμφανίζεται μεγάλος αριθμός ειδών αποδεικνύεται περίτρανα στο Λασίθι. Από τα 2.000 είδη φυτών της Κρήτης, ελάχιστα δεν εμφανίζονται στο Λασίθι.
Πανίδα
Απολιθώματα ιπποποτάμων και ελεφάντων υπάρχουν σε παραθαλάσσιες περιοχές και οροπέδια. Η ύπαρξη ελαφιών και αιγάγρων μαρτυρείται από οστά τους σε σπηλαιοβάραθρα αλλά και από διασωθέντα τοπονύμια σε αρχαίες επιγραφές (Capra aegagrus cretensis).
Μπορούμε όμως και σήμερα να παρατηρήσουμε μικρά και μεγάλα θηλαστικά, μεγάλο αριθμό ασπόνδυλων οργανισμών, οστράκων και εντόμων με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που τα κατατάσσουν σε ενδημικά είδη και υποείδη της Κρήτης.
Ο Κρητικός αγριόγατος (Felis silvestris cretensis), το Κρητικό Γεωργαλίδικο άλογο, ο Κρητικός ιχνηλάτης, ο ακανθοποντικός, η Κρητική Μυγαλίς, η νυφίτσα, η ζουρίδα (κουνάβι), ο άρκαλος (ασβός), ο ποντικός με φουντωτή ουρά, η νυχτερίδα είναι από τα ζώα που ξεχωρίζουν.
Η κρητική μέλισσα και η Rosa Alpina με άλλα σπηλαιόβια όντα ξεχωρίζουν από τα έντομα και τα ασπόνδυλα.
Από τα 412 είδη πουλιών που υπάρχουν ή περνούν από την Κρήτη εντυπωσιάζουν οι γυπαετοί και τα γεράκια, όπως ο Expaetus barbatus (κοκαλάς), o Expaetus foulvus (βιτσίλα), o Aquila chrysaetos (χρυσαετός), ο Πετρίτης (Falco peregrinus), το Ξεφτέρι (Accipiter nisus), το Σαϊνι (Accipiter brevipes) τα οποία φωλιάζουν στην Κρήτη.
Ο Μαυροπετρίτης (Falco eleonorae), ο Βασιλαετός (Aquila heliaca), ο Σταυραετός (Hieraaetus pennatus) χρησιμοποιούν την περιοχή κατά το χειμώνα ή το καλοκαίρι για κυνήγι.
Από τα μεταναστευτικά που περνούν ξεχωρίζουν ο φιδαετός (Girgaetus gallicus), ο Καλαμόκιρκος (Circus aeruginosus), ο Βαλτόκιρκος (Circus cyaneus), η μεγαλύτερη αποικία Κοκκινοκαλιακούδας (Phyrocorax phyrocorax) στην Κρήτη συναντάται στη Χαράδρα του Χα, ενώ η Τυτώ (Tyto alba) παρατηρείται και πάνω από 1000 μέτρα.
Η φώκια Monachus monachus και η θαλάσσια χελώνα Caretta caretta όπως και η πλειοψηφία από τα 14 ακίνδυνα ερπετά του νησιού συμβιώνουν εύκολα ή δύσκολα στο θαλάσσιο και χερσαίο περιβάλλον του Νομού Λασιθίου.
Προστατευόμενες Περιοχές στο Ν. Λασιθίου
- Οροσειρά Δίκτη: Οροπέδια Λασιθίου και Καθαρού, Σελένα, Κράσσι, Σελάκανο, Ομαλός Βιάννου
- Νήσος Χρυσή
- Μοναστήρι Καψά (Φαράγγι και γύρω περιοχή)
- Ορεινός όγκος Θρυπτής και γύρω περιοχή
- Διονυσάδες :Γιανυσάδα, Ελάσσα και η χερσόνησος
- Ακρωτήριο Σίδερο, Φοινικόδασος Βάϊ, και περιοχή “Ακρα Πλάκος”
- Κουφονήσι
- Η κορυφή “Λάζαρος”
- Υδροβιότοπος Αλμυρού
- Νησί των Αγίων Πάντων
Σπήλαια
Δικταίον Άντρον
Στην βόρεια πλαγιά της οροσειράς της Δίκτης, σε υψόμετρο 1025 μ., βρίσκεται το διάσημο σπήλαιο του Ψυχρού, το γνωστό ως Δικταίον Αντρον, χώρος πανάρχαιας λατρείας, από τους σημαντικότερους και επιβλητικότερους της Κρήτης.
Η ανακάλυψη του Σπηλαίου το 1883 προσήλκυσε μερικούς από τους γνωστότερους αρχαιολόγους της εποχής, που έκαναν σποραδικές έρευνες. Η συστηματικότερη όμως μέχρι σήμερα έρευνα έγινε το 1899 από τον D.G.Hogarth, Δ/ντή της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα. Αυτή έφερε στο φως σειρά αντικειμένων που χρονολογούνται από τη Μεσομινωική ως την αρχαϊκή εποχή, δη. Από το 1800 π.Χ. περίπου ως τον 7ο αι. π. Χ. – με εξαίρεση λίγα ευρήματα που φτάνουν ως τη μεσαιωνική εποχή – και απέδειξε ότι το σπήλαιο ήταν για μια εξαιρετικά μεγάλη χρονική περίοδο ένας από τους σπουδαιότερους λατρευτικούς χώρους του νησιού στα μινωικά, αλλά και τα νεώτερα χρόνια.
Ανω Σπήλαιο. Από δω ξεκίνησε η ανασκαφική έρευνα. Εντοπίστηκε το Τέμενος, που σχηματίζονταν από έναν ακανόνιστο περίβολο και είχε δάπεδο πρόχειρα λιθόστρωτο σε ορισμένα τμήματα. Δίπλα σ’ αυτό αναγνωρίστηκε ένας ορθογώνιος βωμός κτισμένος με αργολιθοδομή. Πήλινα αγγεία, ειδώλια και τμήματα λίθινων αγγείων και βωμίσκων με επιγραφές στη Γραμμική Α γραφή είναι τα σημαντικότερα ευρήματα.
Κάτω Σπήλαιο. Εδώ βρέθηκαν τα περισσότερα αφιερώματα των προσκυνητών, ειδώλια ζώων, χάλκινα εργαλεία, μαχαίρια, αιχμές βελών, αναθηματικοί διπλοί πελέκεις, ξυράφια, λεπίδες, σφραγιδόλιθοι και κοσμήματα, χάλκινα ειδώλια που απεικονίζουν άνδρες και γυναίκες σε στάσεις λατρείας, χάλκινα ελάσματα με την εικόνα πιστών που μεταφέρουν ζώα – προσφορά στη θεότητα.
Θεριόσπηλιος
Βρίσκεται στη θέση Χυλόφτες- Θεργιό, 40λ. ΒΔ του χωριού Καβούσι Ιεράπετρας. Υψόμετρο 50μ Πρός τα ΒΑ είναι η απότομη ακτή “Σπαθί του Χωματά” όπου φαίνονται γραφικές στρώσεις από φυλλίτες και πλακώδεις κρυσταλλικούς ασβεστόλιθους και δολομίτες. Το πέτρωμα της περιοχής του σπηλαίου είναι δολομίτες του Τριαδικού. Πάνω από το σπήλαιο βρίσκεται μικρή εμφάνιση αργίλου, που οι ντόπιοι την ονομάζουν λεπίδα ή αγολύφα.
Σπήλαιο Μιλάτου
Στην περιοχή είναι γνωστό ως Σπήλιος του Ραπά και ευρύτερα ως Σπήλιος τση Μίλατος. Βρίσκεται ανατολικά της Μιλάτου. Δρόμος από το χωριό για μικρά αυτοκίνητα οδηγεί στην περιοχή του σπηλαίου. Από εκεί με πορεία 15λ. σε μονοπάτι φθάνουμε στην είσοδο.
Υψόμετρο 155μ. Το σπήλαιο έχει 8 μικρές και μεγάλες εισόδους σε μήκος 40μ και σε τρία διάφορα οριζόντια επίπεδα.
Το σπήλαιο της Μιλάτου είναι ευρύτατα γνωστό από το δράμα που ξετυλίχθηκε εκεί τον Φεβρουάριο του 1823. Ο περιβόητος Χασάν Πασάς, αφού κατέστρεψε και ερήμωσε το Λασίθι στις σρχές του 1823, επέδρασε στο Μεραμπέλλο. Οι κάτοικοι που γνώριζαν τι τους περίμενε, κατέφυγαν στις σπηλιές.
Οι Βραχασώτες στο σπήλαιο του Περιστερά και οι κάτοικοι του Επάνω Μεραμπέλλου στο σπήλαιο της Μιλάτου. Ο Χασάν Πασάς έστειλε τον Αλβανό υποστράτηγο Χουσείν Βέι με 5000 στρατιώτες να προσβάλει το σπήλαιο. Οι οπλαρχηγοί της περιοχής προσπαθούσαν να αναχαιτήσουν τον Χουσείν, του έκαναν σημαντικές ζημιές, αλλά τελικά το σπήλαιο περικυκλώθηκε.
Οι 150 υπερασπιστές του πολεμούσαν γενναία και σκότωσαν πολλούς επιδρομείς.
Από τις 3 έως τις 15 Φεβρουαρίου 1823 κράτησε το φοβερό δράμα. Τους πολιορκούμενους άρχισε να βασανίζει η δίψα και η πείνα. Η πίεση των επιδρομέων όλο και μεγάλωνε.
Εφεραν και κανόνια και κτυπούσαν τις εισόδους του σπηλαίου από τα απέναντι υψώματα.
Οι πολιουρκούμενοι υπέμεναν καρτερικά. Πρόσμεναν βοήθεια απ’ έξω. Πραγματικά 2.500 χιλιάδες στρατιώτες σπεύσανε να βοηθήσουν.
Τα στρατεύματα όμως και τα κανόνια του Χασάν Πασά ήταν πολυάριθμα.
Οι Τούρκοι καλούσαν τους πολιορκουμένους να παραδοθούν, ορκιζόμενοι πως δεν θα τους πειράξουν, οι Χριστιανοί όμως δεν πίστευαν στους όρκους τους.
Τελικά όμως η ανάγκη τους έκανε να τολμήσουν την έξοδο.
Βγήκαν πρώτοι οι πολεμιστές.
Οι 30 πρώτοι που βγήκαν σφάχτηκαν άνανδρα από τους Τούρκους.
Ακολούθησε σφαγή και κυνηγητό των γυναικόπαιδων.
Με σκοινιά και αλυσίδες έδεναν όσους έπιαναν και τους οδηγούσαν στην Νεάπολη. Τους γέρους μετέφεραν στη θέση Γραμπέλες. Εκεί το Τουρκικό ιππικό τους σκότωσε ποδοπατώντας τους.
Εκοψαν τα κεφάλια τους και έστησαν με αυτά πυραμίδα -τρόπαιο. Τις γυναίκες και τα παιδιά πούλησαν σαν σκλάβους. Τα βρέφη κατέσφαξαν.
Δέκα οκτώ παπάδες σκότωσαν ή έκαψαν ζωντανούς.
Ετσι έκλεισε το φοβερό δράμα του σπηλαίου της Μιλάτου.
Σπήλαιο Πελεκητά ή Συκιάς Σπήλιος
Βρίσκεται Β. ΒΑ του οικισμού Κάτω Ζάκρος. Στο σπήλαιο φθάνουμε ή με πορεία μιας ώρας από την Κάτω Ζάκρο ή από την παραλία του ίδιου οικισμού με μηχανοκίνητο πλοιάριο(20-25 λ.) και μετά με ανοδική πορεία.(15λ.). Το υψόμετρο στην είσοδο είναι 105 μ. Η ονομασία Πελεκητά (τα), με την οποία είναι γνωστή όλη η περιοχή, οφείλεται στο λατομείο, που είναι κάτω από το σπήλαιο, κόντα στη θάλασσα, απ’ όπου έβγαζαν πέτρες πελεκητές. Η άλλη ονομασία, Σ(υ)κιάς Σπήλιος, δόθηκε στο σπήλαιο από την ύπαρξη μεγάλης συκιάς, που είναι στο δεξιό τμήμα της εισόδου. Κάτω από το σπήλαιο η θάλασσα φαίνεται σαν από αεροπλάνο.